مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی در تاریخ دوم مهرماه ۱۴۰۴، گزارشی جامع با عنوان «پایش دورهای شاخصهای ترسیمکننده وضعیت صنعت خودرو» منتشر کرده است. این گزارش تحلیلی، نگاهی دقیق به روندهای کلیدی صنعت خودرو ایران در بازه زمانی سالهای ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۳ انداخته و با بررسی مجموعهای از شاخصهای آماری و ساختاری، شامل میزان تولید، ظرفیتسازی، مجوزهای بهرهبرداری، عمق ساخت داخل، ارزبری و سهم بازار، تصویری روشن از وضعیت این صنعت ارائه میدهد.
جایگاه محوری ایران خودرو در صنعت خودرو ایران
شرکت ایران خودرو طی سالیان اخیر، همواره نقش پیشران اصلی صنعت خودرو کشور را ایفا کرده و سهمی بیش از ۴۰ درصد از کل تولید خودرو را به خود اختصاص داده است؛ سهمی که در برخی دورهها تا مرز ۵۰ درصد نیز پیش رفته است. این خودروساز با بهرهمندی از یک شبکه گسترده از قطعهسازان داخلی، نیروی انسانی متخصص و ظرفیت تولیدی نزدیک به یک میلیون دستگاه در سال، پتانسیل بالایی برای توسعه دارد. با این حال، گزارش مرکز پژوهشها نشان میدهد که چالشهای ساختاری، تحریمهای بینالمللی و تغییرات پیدرپی در سیاستها و بخشنامههای دولتی، مانع از بهرهبرداری کامل از این ظرفیت عظیم شده است.
تاثیر تحریمها بر روند تولید: افت تاریخی در ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸
اوجگیری تحریمهای بینالمللی در سالهای ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸، ضربه سنگینی به صنعت خودرو کشور و به ویژه ایران خودرو وارد کرد. در این دوره، تولید ایران خودرو با افت چشمگیری مواجه شد، به طوری که در سال ۱۳۹۷ تنها ۴۱۵ هزار دستگاه و در سال ۱۳۹۸ با تولید ۳۶۵ هزار دستگاه، کمترین میزان تولید خود را در سالهای اخیر به ثبت رساند. این کاهش شدید تولید عمدتاً ناشی از دو عامل اصلی بود:
- قطع همکاری شرکای خارجی معتبر همچون شرکت پژو.
- پیامدهای تحریمهای بینالمللی که منجر به مشکلات جدی در تأمین ارز و واردات قطعات مورد نیاز شد.
++ نمودار افت تولید ایران خودرو در سالهای تحریم ++
مقایسه تولید ایران خودرو با کل صنعت خودرو کشور
بر اساس دادههای ارائه شده در گزارش مرکز پژوهشها، بیشترین تیراژ تولید خودرو در سطح کشور طی هشت سال اخیر، به سال ۱۳۹۶ بازمیگردد. در آن سال، ایران خودرو و سایپا هر دو در شرایط بدون تحریم و با همکاری فعال شرکای خارجی خود فعالیت میکردند. اما از سال ۱۳۹۷ به بعد، روند کاهشی تولید آغاز شد و در سال ۱۳۹۸، کل تولید صنعت خودرو کشور به حدود ۷۵۸ هزار دستگاه رسید که حاکی از کاهش بیش از ۴۵ درصدی نسبت به دو سال قبل از آن بود. با این حال، از سال ۱۴۰۰ به بعد، ایران خودرو توانست با تکیه بر توان طراحی داخلی و افزایش تیراژ، بخشی از افت گذشته را جبران کند.
رقابت نابرابر با بخش خصوصی مونتاژکار و چالش داخلیسازی
یکی از نکات مهم گزارش، تفاوت چشمگیر در عمق داخلیسازی محصولات بین ایران خودرو و شرکتهای خصوصی مونتاژکار است. ایران خودرو، با وجود تمامی مشکلات زیرساختی، بالاترین سطح داخلیسازی را در کشور دارا است. طبق دادههای سال ۱۴۰۱، بیش از ۶۰ درصد محصولات ایران خودرو داخلیسازی شدهاند. در مقابل، شرکتهای خصوصی مونتاژکار به طور میانگین تنها حدود ۲۰ درصد در داخلیسازی محصولات خود موفق بودهاند. این اختلاف فاحش، منجر به عرضه محصولات مونتاژی با ارزبری بسیار بالا به بازار شده است.
برای مثال، میانگین ارزبری محصولات برخی از شرکتهای مونتاژکار در سال ۱۴۰۳ به شرح زیر بوده است:
- مدیران خودرو: ۱۵ هزار دلار برای هر دستگاه.
- کرمان موتور: ۱۲ هزار دلار برای هر دستگاه.
این موضوع نه تنها باعث خروج بخش قابل توجهی از ارز کشور به دلیل واردات قطعات کامل میشود، بلکه سرمایهگذاری در زنجیره تأمین داخلی را کاهش داده، قطعهسازان ایرانی را تضعیف کرده و منابع مالی بازار را به سمت محصولاتی با حاشیه سود بیشتر برای مونتاژکاران سوق میدهد.
ظرفیت تولید و وابستگی به زنجیره تأمین داخلی
در نگاه اول، ظرفیت خطوط تولیدی ایران خودرو و دیگر خودروسازان کشور برای دستیابی به هدف تولید سه میلیون دستگاه در پایان برنامه هفتم توسعه، کافی به نظر میرسد. اما واقعیت این است که از سال ۱۴۰۱، با وجود رشد کلی در تولید خودروی کشور، شاهد رشد چشمگیری در دو خودروساز دولتی اصلی (ایران خودرو و سایپا) نیستیم. این وضعیت دلایل متعددی دارد، از جمله تعطیلی برخی از تأمینکنندگان این شرکتها به دلیل تحریمها، مشکلات در مدیریت و کنترل مؤثر زنجیره تأمین، زیان انباشته ناشی از قیمتگذاری دستوری و عدم وجود یک نظام تعرفهای حمایتی برای داخلیسازی در صنعت.
چشمانداز و لزوم اصلاحات ساختاری
بررسی روند تولید به وضوح نشان میدهد که ایران خودرو، با وجود جایگاه محوری خود، با تهدیدات جدی مواجه است. اگر اصلاحات اساسی و ریشهای در ساختار مدیریتی و سیاستهای حمایتی صورت نگیرد، این روند کاهشی میتواند در چند سال آینده منجر به کاهش سهم ایران خودرو در بازار به زیر ۴۰ درصد شود. ایران خودرو همچنان ستون اصلی صنعت خودرو ایران به شمار میآید، اما در صورت تداوم وضعیت فعلی، این ستون در حال فرسایش خواهد بود.
سیاستگذاران باید به جای تمرکز بر اهداف کوتاهمدت افزایش تیراژ، نگاهی بلندمدتتر داشته باشند و بر تقویت زنجیره تأمین داخلی، افزایش عمق ساخت داخل و ارتقای کیفیت تولید در ایران خودرو تمرکز کنند. با چنین رویکردی، این شرکت میتواند بار دیگر نقش واقعی خود را به عنوان پیشران اصلی صنعت خودرو و عاملی برای توسعه صادراتمحوری کشور ایفا کند.
منبع: اینجا
